Kierownik Zakładu Zdrowia Prokreacyjnego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie
XXI wiek będzie wiekiem starszych ludzi. To zjawisko spowodowane jest wieloma czynnikami ale niewątpliwy wpływ ma poprawa opieki zdrowotnej i warunków socjalnych. Niestety, nie zawsze wydłużone życie idzie w parze z jego jakością. Niezwykle istotna jest tzw. jakość życia, która jest uzależniona od dobrostanu fizycznego (somatycznego) oraz psychicznego. Wydaje się, że bardzo istotny wpływ na tę jakość życia mają postępujące z wiekiem niedobory hormonalne będące konsekwencją naturalnego procesu starzenia. Zatem stosowanie obecnie dostępnych i poszukiwanie nowych sposobów uzupełniania niedoborów hormonalnych mogą korzystnie wpływać na zdrowie i jakość życia obecnych i przyszłych pokoleń.
W ostatnich latach terapia DHEA przestała być postrzegana jako mniej skuteczna alternatywa dla leczenia „klasycznymi” hormonami, ale zajmuje obecnie równoważne miejsce obok leczenia estrogenami u kobiet i testosteronem u mężczyzn. DHEA jest hormonem, który zrobił ogromną „karierę”, został nawet okrzyknięty „hormonem młodości” i wpływa korzystnie na jakość życia, metabolizm, psychikę i zdrowie seksualne.
Dehydroepiandrosteron (DHEA), słaby androgen nadnerczowy, i jego siarczan (DHEAS) są wytwarzane w warstwie siatkowatej kory nadnerczy w ilości 30-35 mg na dobę. Ich niewielką ilość wydzielają też jądra i jajniki. U osób młodych z prawidłowo przebiegającymi procesami adaptacji do dużego wysiłku fizycznego i stresu wydzielanie DHEA rośnie wraz z zapotrzebowaniem organizmu na ten hormon. W warunkach nadmiernego obciążenia fizycznego, psychicznego oraz u osób starszych nie obserwuje się wyrzutu DHEA z nadnerczy.
Najwyższe stężenie DHEA występuje około 35 roku życia. Wraz z wiekiem obserwujemy stopniowe zmniejszanie się nadnerczowej produkcji tego hormonu, aż do śladowych ilości kilku miligramów na dobę. Tak że w wieku 90 lat dobowe wydzielanie DHEA stanowi tylko 5% poziomu z młodości. Spadek ten dodatkowo pogłębiają różne choroby układu krążenia, nowotwory, niedobory immunologiczne, depresja i cukrzyca. Parę lat temu pojawiła się koncepcja, że stężenie DHEA może być swoistym markerem naszego stanu zdrowia niezależnie od wieku, a więc jeżeli jesteś zdrowszy, masz więcej DHEA od równolatka ale chorego.
Przemiany DHEA w tkankach
DHEA jest „hormonem macierzystym”, ponieważ w tkankach obwodowych ulega przemianie do innych hormonów – estrogenów i androgenów. Za ich pośrednictwem wywiera działania metaboliczne. Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn z DHEA powstają zarówno androgeny (testosteron), jak i estrogeny (estradiol i estron). To, jaki hormon powstanie z DHEA, zależy od enzymów znajdujących się w danym narządzie, tkance czy komórce. I tak u mężczyzn DHEA działa jak androgen w mózgu i narządach moczowo-płciowych, ale jak estrogeny w obrębie kości. Natomiast u kobiet DHEA wywiera działanie androgenne na mózg, ale estrogenne na układ moczowo-płciowy oraz kości. Dlatego też ocenianie stężenia DHEA, testosteronu i estrogenów u pacjentów w trakcie leczenia DHEA nie przynosi istotnych informacji.
Działanie DHEA
DHEA ma korzystny wpływ na psychikę. Hormon ten poprawia nastrój i zmniejsza ryzyko depresji, wpływa korzystnie na sprawność intelektualną i fizyczną, poprawia jakość snu. Wykazano, że DHEA wpływa na układ GABA-ergiczny, jest zatem neuroprzekaźnikiem i moduluje czynność naszego mózgu, w tym nastrój i procesy zapamiętywania. Dodatkowo u kobiet wpływa na libido, a u mężczyzn na libido i potencję, co pośrednio poprawia samoocenę i pewność siebie, a zatem szeroko rozumianą jakość życia.
DHEA wywiera korzystne działanie na układ odpornościowy. Zwiększa odsetek komórek odpowiedzialnych za cytotoksyczność, a więc za niszczenie bakterii i wirusów. W przypadku ostrego zakażenia, a szczególnie sepsy, większe szanse przeżycia mają chorzy, u których stwierdzono wyższe stężenia DHEA. Może także wywierać działanie antynowotworowe i antyoksydacyjne podobne do witaminy E i C.
Zaobserwowano również korzystny wpływ DHEA na ryzyko wystąpienia choroby Parkinsona i Alzheimera, a więc wywiera wpływ ochronny na ośrodkowy układ nerwowy. Hormon ten działa jako neuroprzekaźnik w ośrodkowym układzie nerwowym. Bierze udział w procesach zapamiętywania. DHEA można by uznać za „endogenną benzodiazepinę” – jego prawidłowa aktywność w mózgu odpowiada za poziom nastroju. Zaburzenia jego wydzielania mogą mieć wpływ na rozwój depresji i schizofrenii. Wykazano też, że zastosowanie DHEA poprawia jakość snu.
Obniżanie się z wiekiem stężeń DHEA współistnieje ze wzrostem częstości występowania miażdżycy, otyłości oraz cukrzycy. Stwierdzono niskie stężenie DHEA u osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego. Wydaje się, że DHEA może modyfikować czynniki patogenetyczne choroby niedokrwiennej serca – takie jak: akumulacja makrofagów i lipidów w ścianie naczynia, powstawanie wolnych rodników tlenowych, proliferacja mięśniówki gładkiej naczyń i agregacja płytek krwi – oraz hamować powstawanie blaszki miażdżycowej w naczyniach. Wykazano, że czym wyższe stężenie DHEA, tym wyższe stężenie HDL-cholesterolu, a niższe cholesterolu całkowitego i LDL-cholesterolu. Niedobór DHEA może być także jedną z przyczyn powstawania zespołu metabolicznego, tj. współistnienia u poszczególnych pacjentów nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii, otyłości brzusznej i zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Zespół metaboliczny występuje u około 35 proc. mężczyzn w Polsce, a im niższe stężenie DHEA, tym wyższe ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 i zespołu metabolicznego. Wiele nieprawidłowości metabolicznych, m.in. insulinooporność i otyłość brzuszna, powodują zmniejszenie syntezy DHEA. Postępujące z wiekiem niedobory hormonalne mogą być z jednej strony przyczyną, a z drugiej skutkiem zaburzeń metabolicznych. Wykazany korzystny wpływ DHEA na insulinowrażliwość może w istotny sposób zmniejszać ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego i jego konsekwencji.
Ryzyko złamań u kobiet w wieku 60 lat wynosi 50%, u mężczyzn – 26%. Gęstość mineralna kości w dużym stopniu zależna jest od prawidłowego stężenia DHEA, bowiem androgenowe działanie DHEA korzystnie wpływa na jakość kości u obu płci. U pacjentów z osteoporozą wyrównywanie niedoboru DHEA zwiększa gęstość kości, a zatem prawdopodobnie zmniejsza ryzyko złamań. DHEA stanowi atrakcyjną alternatywę dla typowego leczenia osteoporozy lekami antyresorpcyjnymi ze względu na odmienny mechanizm działania leku. Jest lekiem szczególnie ważnym w przypadkach osteoporozy u mężczyzn, ponieważ wywiera silny wpływ anaboliczny na tkankę kostną, a więc zwiększa mineralizację „nowej” kości, co jest szczególnie ważne w zapobieganiu i leczeniu osteoporozy u mężczyzn.
Według najnowszych badań ponad 1,5 miliona mężczyzn w Polsce cierpi na zaburzenia wzwodu. Ponad połowa z nich to osoby pomiędzy 40. a 60. rokiem życia. Takie problemy są spowodowane m.in. zaburzeniami hormonalnymi, postępującym wraz z wiekiem niedoborem DHEA, chorobami przewlekłymi, takimi jak: cukrzyca, miażdżyca, zaburzenia lipidowe, niewydolność nerek, wątroby, choroby gruczołu krokowego. Badania nad skutecznością stosowania DHEA u mężczyzn z zaburzeniami erekcji wykazały, że już po 4 miesiącach stosowania leku u 90 proc. pacjentów zaobserwowano istotną poprawę libido, wzwodów i orgazmów. Należy także podkreślić, że typowe leki stosowane w zaburzeniach wzwodu (inhibitory fosfodiesterazy typu 5) nie są skuteczne u pacjentów z obniżonym stężeniem androgenów.
Wskazania do stosowania DHEA
Ponieważ do istotnego obniżenia stężenia DHEA dochodzi już około 40–45 roku życia, to pacjenci w tym wieku z obniżoną jakością życia, depresją lub zaburzeniami sfery seksualnej są naturalnymi kandydatami do leczenia DHEA. Lek ten jest także szczególnie wskazany u pacjentów z zaburzeniami metabolicznymi, takimi jak cukrzyca, zespół metaboliczny czy otyłość oraz u chorych z chorobami serca lub zwiększonym ich ryzykiem.
Wydłużenie długości życia sprawiło, że okres menopauzalny stanowi przeciętnie jedną trzecią życia kobiety. Najczęstsze objawy menopauzy to zmiany naczynioruchowe (tzw. objawy wypadowe): uderzenia gorąca i zlewne poty, nudności, zawroty głowy, bóle mięśniowe i stawowe oraz zaburzenia emocjonalne: drażliwość, nadpobudliwość, stany lękowe, zespoły nerwicowe czy depresyjne oraz zaburzenia snu. U kobiet po menopauzie obserwuje się zmniejszenie libido, reaktywności seksualnej i wrażliwości stref erogennych oraz przy towarzyszącym zespole „suchości” często występujące bolesne stosunki płciowe. Deficyt estrogenów prowadzi także do ubytku masy kostnej czyli osteoporozy. Metaboliczne następstwa menopauzy zwiększają ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej, otyłości i cukrzycy.
W ostatnim czasie ukazało się jednak wiele istotnych doniesień naukowych, które wywołały niepokój u kobiet stosujących „klasyczne” hormonalne leczenie zastępcze. Wykazano niewielkie zwiększenie ryzyka raka piersi oraz udarów mózgu podczas leczenia estrogenami. Spowodowało to zmianę podejścia do leczenia zastępczego i konieczność szukania innych skutecznych i bezpiecznych metod leczenia objawów towarzyszących kobietom po 40–50 roku życia.
Biorąc pod uwagę mechanizmy działania DHEA, wydaje się, że dla ogromnej rzeszy kobiet, która nie może lub nie chce stosować leczenia zastępczego estrogenami, terapia DHEA przyniesie wiele korzyści. Należy podkreślić, że DHEA, mając działanie androgenne w mózgu u kobiet, wpływa korzystnie na libido oraz nastrój i stan psychiczny, natomiast wpływając na czynność gruczołów łojowych skóry, poprawia jej jakość, co jest szczególnie istotne dla kobiet. Z drugiej strony estrogenowe działania DHEA (kości) redukują ryzyko osteoporozy.
Należy podkreślić, że wszystkie korzystne działania DHEA u kobiet odbywają się bez istotnych działań ubocznych, bowiem DHEA nie stymuluje rozrostu endometrium oraz nie wpływa na nabłonek gruczołowy w piersiach, zatem nie zwiększa ryzyka zmian nowotworowych macicy i piersi.
U mężczyzn wskazaniami do stosowania DHEA są: obniżony nastrój, pogorszenie jakości życia, osteoporoza, zaburzenia metaboliczne oraz zaburzenia wzwodu i obniżone libido u pacjentów nie mających wskazań do leczenia testosteronem. DHEA nie wpływa istotnie na rozrost gruczołu krokowego i nie stymuluje nabłonka gruczołowego prostaty, a zatem nie powoduje łagodnego rozrostu (BPH) ani raka gruczołu krokowego.
DHEA – jak stosować
Preparat zawierający DHEA zalecany jest zarówno kobietom, jak i mężczyznom powyżej 40 roku życia. Zalecana jednorazowa dawka dobowa dla kobiet wynosi 25 mg, a u mężczyzn – 50 mg. Można zaczynać od dawek mniejszych (10 mg) i stopniowo je zwiększać. Osoby w podeszłym wieku wymagają z reguły większych dawek leku z powodu znacznie zmniejszonego wytwarzania hormonu naturalnie przez organizm. Przyjmowanie preparatu z DHEA musi byś systematyczne. Efekt działania leku nie jest natychmiastowy i występuje po kilku tygodniach stosowania, dlatego preparat z DHEA jest przeznaczony do długotrwałego stosowania. Najlepiej przyjmować go rano raz na dobę, zgodnie z naturalnym rytmem wydzielania DHEA.
Bezpieczeństwo stosowania DHEA
U pacjentów przyjmujących zalecane dawki DHEA nie zaobserwowano objawów ubocznych. Pojawienie się u kobiet zmian trądzikowych, nieprawidłowego owłosienia, przetłuszczania skóry lub obrzęków świadczy o przedawkowaniu leku. Wymienione objawy pojawiają się rzadko i tylko w przypadku istotnego przekroczenia zalecanych dawek. DHEA nie wywiera objawów ubocznych u mężczyzn.
Podsumowanie
- Dehydoepiandrosteron (DHEA) jest słabym hormonem androgenowym wydzielanym przez korę nadnerczy.
- Wywiera działania androgenne lub estrogenne w zależności od tkanki.
- Niedobór DHEA występuje w wyniku naturalnego procesu starzenia, a nasila się po 40 roku życia.
- Niedobór DHEA jest istotną przyczyną obniżenia nastroju i depresji, osteoporozy, otyłości, cukrzycy, a także obniżenia libido i zaburzeń wzwodu.
- Wyrównywanie niedoborów DHEA u kobiet (25 mg dziennie) i mężczyzn (50 mg) jest bezpieczną i pozbawioną działań ubocznych metodą zapobiegania i leczenia procesów związanych ze starzeniem.
Artykuł ukazał się w magazynie „Świat Farmacji”, grudzień 2018 oraz w „Gazecie Farmaceutycznej”, grudzień 2018 i styczeń 2019.
Dr hab. n. med. Michał Rabijewski, Kierownik Zakładu Zdrowia Prokreacyjnego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie
