Autyzm i neuroróżnorodność: wyzwanie i szansa

Kwiecień to Miesiąc Świadomości Autyzmu – czas, by lepiej zrozumieć, czym jest autyzm i jak różnorodnie może się objawiać. Coraz częściej mówi się o nim nie jako o zaburzeniu, lecz o jednym z wielu naturalnych sposobów funkcjonowania mózgu.

Przez dekady autyzm postrzegano przede wszystkim jako zaburzenie, które wymaga leczenia, terapii, a czasem wręcz „naprawy”. Dziś coraz wyraźniej wybrzmiewa inna perspektywa: zamiast patologizować różnice neurologiczne, warto je rozumieć jako część naturalnego spektrum ludzkiego funkcjonowania. Takie spojrzenie promuje koncepcja neuroróżnorodności, obecna zarówno w literaturze naukowej, jak i w działaniach społecznych, aktywistycznych i edukacyjnych. [1,]

Czym jest neuroróżnorodność i jak zmienia nasze postrzeganie autyzmu

Pojęcie neuroróżnorodności wywodzi się z końca lat 90. XX wieku i zakłada, że różnice neurologiczne – takie jak autyzm, ADHD czy dysleksja – nie są „usterkami” systemu nerwowego, lecz po prostu jego wariantami. Neuroróżnorodność definiuje się jako koncepcję społeczną i polityczną, która promuje równość i akceptację osób z różnym profilem neurologicznym, odchodząc od medykalizującego języka i klasyfikowania ich wyłącznie poprzez pryzmat deficytów. [1]

W publikacjach popularnonaukowych i publicystycznych podkreśla się, że sposób mówienia o autyzmie ma ogromne znaczenie – wpływa nie tylko na postrzeganie osób w spektrum przez społeczeństwo, ale również na ich samoocenę i tożsamość [1]. Zmiana języka może być pierwszym krokiem do budowania bardziej inkluzywnego świata.

Dwie różne kultury, jeden świat

Osoby autystyczne często funkcjonują w inny sposób niż osoby neurotypowe – myślą bardziej analitycznie, potrzebują jasnych reguł i struktur, komunikują się w odmienny sposób. Te różnice można porównać do równoległego funkcjonowaniem różnych kultur – każda z nich ma własne normy, język, rytuały. Problemem nie jest to, że któraś z nich jest „gorsza”, lecz to, że jedna z nich – neurotypowa – dominuje i narzuca zasady gry. [1]

Zamiast skupiać się wyłącznie na dostosowywaniu osób autystycznych do norm społecznych, coraz więcej specjalistów i rodziców zadaje sobie pytanie: jak zmienić otoczenie, by stało się ono bardziej zrozumiałe i przyjazne dla osób w spektrum?

Język ma znaczenie

Podobnie jak w przypadku innych działań na rzecz inkluzywności (zarówno w kontekście niepełnosprawności, jak i rasy czy płci) mocno akcentowany jest wpływ języka na kształtowanie rzeczywistości. Słowa takie jak „zaburzenie” czy „upośledzenie” utrwalają narrację, w której osoba autystyczna staje się „problematyczna” lub „niewystarczająca”. Tymczasem terminy neutralne, jak „osoba w spektrum” czy „odmienność neurologiczna”, tworzą przestrzeń dla empatii, akceptacji i szacunku. [1]
Zmiana języka nie polega więc jedynie na kosmetycznej poprawności – to realny krok ku lepszemu rozumieniu i integracji. W końcu to nie sama różnorodność bywa trudna, lecz brak otwartości na nią.

Neuroróżnorodność jako szansa

Obecność osób neuroróżnorodnych – w tym osób autystycznych – w szkołach, na uczelniach i w miejscach pracy niesie ze sobą ogromny potencjał, który jeszcze pozostaje niewykorzystany. Osoby te nierzadko wyróżniają się zdolnością do nieszablonowego myślenia, dużą koncentracją na szczegółach, lojalnością wobec zasad, a także wytrwałością w realizowaniu zadań. W środowiskach pracy zróżnicowanych neurologicznie zwiększa się kreatywność zespołów, a problemy rozwiązywane są z różnych perspektyw – co bywa szczególnie cenne w każdym aspekcie zawodowym – w branżach technologicznych, analitycznych, ale też artystycznych. Coraz więcej firm i instytucji edukacyjnych wprowadza programy wsparcia i adaptacji właśnie po to, by tworzyć środowisko, w którym różnorodność neurologiczna nie tylko jest akceptowana, ale staje się wartością. Również w przestrzeni prywatnej, przy postępującej komunikacji za pośrednictwem różnego rodzaju urządzeń, ważna jest potrzeba empatii, wagi bezpośrednich spotkań

Ku pełniejszemu zrozumieniu

Nowe spojrzenie na autyzm nie neguje trudności, z którymi mierzą się osoby w spektrum. Jednak zamiast skupiać się wyłącznie na diagnozie i terapii, proponuje się szersze podejście: wsparcie, adaptację przestrzeni, edukację otoczenia i budowanie systemów, które nie wykluczają.
Perspektywa neuroróżnorodności może być wyzwaniem – ale jest też szansą na bardziej sprawiedliwe, empatyczne i różnorodne społeczeństwo.

Dodatek informacyjny: czym jest autyzm?

Diagnoza

Autyzm jest klasyfikowany jako spektrum, co oznacza, że jego objawy i natężenie mogą się znacznie różnić u poszczególnych osób. Diagnozę stawia się zwykle na podstawie obserwacji zachowań i wywiadu z rodzicami lub opiekunami – najczęściej w dzieciństwie, choć coraz częściej również u dorosłych. Zgodnie z klasyfikacjami DSM-5 i ICD-11, diagnoza opiera się na obecności trudności w zakresie komunikacji społecznej i powtarzalnych, stereotypowych wzorcach zachowań [1].

Cechy charakterystyczne

Do najczęściej spotykanych cech należą:

• ograniczona lub nietypowa komunikacja (np. dosłowne rozumienie języka),
• trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji społecznych,
• silna potrzeba rutyny i przewidywalności,
• powtarzalne zachowania (np. machanie rękami, bujanie się),
• nietypowe reakcje na bodźce sensoryczne (np. hałas, światło, dotyk),
• skupienie na wąskich, intensywnych zainteresowaniach.

Wiele osób autystycznych wykazuje również duże zdolności w określonych dziedzinach, np. matematyce, sztuce, informatyce czy muzyce. [1,2]

Możliwe przyczyny

Autyzm ma złożone podłoże biologiczne – badania wskazują na istotny udział czynników genetycznych, a także prenatalnych (np. infekcje w ciąży, ekspozycja na toksyny). Nie ma jednej przyczyny autyzmu, a jego mechanizmy nie są jeszcze w pełni poznane. Warto podkreślić, że żadne rzetelne badania nie potwierdziły związku między szczepieniami a autyzmem – ten mit został jednoznacznie obalony przez społeczność naukową [1,3].

Źródła:

[1] Artykuł: „Neuroróżnorodność a nie zaburzenia – bo to słowa określają naszą rzeczywistość”
[2] Artykuł: Anita Wojtkiewicz, psycholożka w spektrum: Na autystów i na osoby neurotypowe warto spojrzeć jak na dwie różne kultury
[3] Autism Spectrum Disorder (angielski)